Sprawozdanie Komisji Polityki Społecznej i Rodziny o rządowym projekcie ustawy o ochronie sygnalistów (druki nr 317 i 381).
Szanowna Pani Marszałek! Pani Minister! Panie Ministrze! Wysoka Izbo! W imieniu Klubu Parlamentarnego Polskie Stronnictwo Ludowe - Trzecia Droga mam przyjemność przedstawić sprawozdanie komisji o rządowym projekcie ustawy o ochronie sygnalistów, druk nr 317.
W dniu 17 kwietnia 2024 r. do Sejmu wpłynął rządowy projekt ustawy o ochronie sygnalistów. Stało się to po 3 miesiącach od wznowienia prac nad projektem przez nowy rząd oraz po ponad 2 latach od upływu terminu, w którym Polska powinna wdrożyć unijną dyrektywę w tej sprawie. Projekt ustawy ma na celu implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, zwanej dalej dyrektywą lub dyrektywą 2019/1937.
Termin: zgłaszający naruszenie prawa został zastąpiony przez projektodawcę terminem: sygnalista. Zmiana ta jest podyktowana faktem obecności terminu: sygnalista w społecznej percepcji problematyki zgłaszania naruszeń prawa. Wdrożenie tej dyrektywy ma służyć lepszemu egzekwowaniu prawa i polityki Unii Europejskiej przez skuteczniejsze wykrywanie przypadków naruszeń, prowadzenie postępowań wyjaśniających i ściganie naruszeń. Osoby pracujące w podmiotach prywatnych i publicznych lub utrzymujące z nimi kontakt w związku ze swoją działalnością zawodową mogą w związku z taką pracą lub działalnością dowiedzieć się o zagrożeniach albo szkodach dla interesu publicznego, a działając jako sygnaliści, odegrać istotną rolę w ujawnianiu naruszeń. Rozwiązania krajowe powinny zatem zapewnić zrównoważoną i skuteczną ochronę zgłaszających naruszenia. Projektowana ustawa zapewni wdrożenie wymaganych dyrektywą środków ochrony osób zgłaszających oraz osób, których dotyczy zgłoszenie, jak również związanych ze zgłaszaniem rozwiązań organizacyjnych i instytucjonalnych. Sygnaliści jako zjawisko są różnie odbierani w Polsce, jednak dla wielu instytucji, firm i pracodawców wejście w życie przepisów o sygnalistach, zwrócenie większej uwagi na ten temat może skutkować tylko wyższym stopniem bezpieczeństwa publicznego. Bycie sygnalistą należy promować jako odpowiednie zachowanie, które poprawi warunki miejsca pracy i zwiększa bezpieczeństwo.
Sygnalista nie jest nieznanym pojęciem. Początków roli sygnalisty należy szukać w Stanach Zjednoczonych, gdzie już w 1912 r. zaczęła obowiązywać ustawa o prawie do wypowiedzi: Anti-Gag Law, która gwarantowała urzędnikom prawo do bezpośredniego kontaktowania się z Kongresem lub członkami komisji obu izb w sprawie naruszeń. Następnie w latach 1972-1990, również w USA, zostało przyjętych kilka ustaw gwarantujących protekcję osobom ujawniającym informację o negatywnym wpływie działań przedsiębiorstwa, w którym pracują. W 1998 r. w Wielkiej Brytanii weszła w życie ustawa gwarantująca prawną ochronę osobom ujawniającym dane o naruszeniach. Regulacje dotyczące ochrony sygnalistów na poziomie europejskim zostały przyjęte wyżej wymienioną dyrektywą w 2019 r. i nadal oczekują na implementację polską ustawą do krajowego porządku prawnego.
Przepisy o sygnalistach na poziomie Unii Europejskiej istnieją od 2019 r. Dyrektywa określa m.in. warunki objęcia ochroną osób zgłaszających nadużycia, obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń, obowiązek ustanowienia procedur na potrzeby zgłoszeń wewnętrznych i działań następczych, zasady funkcjonowania zewnętrznych kanałów zgłoszeń, obowiązek prowadzenia rejestrów zgłoszeń oraz środki ochrony osób zgłaszających nieprawidłowości. Dla obowiązywania przepisów o ochronie sygnalistów konieczna jest ich implementacja ustawą krajową, nad którą właśnie procedujemy. Aktualnie w polskim systemie prawnym brak jest kompleksowej regulacji poświęconej ochronie sygnalistów, jak jest to powszechnie rozumiane. Nie istnieje bowiem definicja ustawowa tego określenia lub jego odpowiednika. W szczególności nie istnieją odrębne regulacje na gruncie prawa pracy, które bezpośrednio odnosiłyby się do sygnalizowania i specyficznie kształtowały sytuację prawną sygnalisty w związku z dokonanym zgłoszeniem lub ujawnieniem. Przepisy ustawy nadają status sygnalisty osobie fizycznej, która dokonuje zgłoszenia lub ujawnienia publicznych informacji o naruszeniu prawa, które zostały uzyskane w związku z wykonywaną pracą.
Status sygnalisty mogą uzyskać: pracownik, pracownik tymczasowy, osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, przedsiębiorca, akcjonariusz lub wspólnik, członek organu, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej, stażysta, wolontariusz, praktykant, funkcjonariusz i żołnierz zawodowy. Jakie prawa przysługują sygnalistom? Osoba, która uzyskała status sygnalisty, podlega ochronie przed działaniami odwetowymi oraz próbami lub groźbami zastosowania takich działań. Wobec sygnalisty, który wykonuje, wykonywał lub miał wykonywać pracę na podstawie stosunku pracy, jest zakazane podejmowanie działań odwetowych, polegających m.in. na odmowie nawiązania stosunku pracy, wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy, obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę, wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu, przeniesieniu pracownika na niższe stanowisko pracy.
Analogicznej ochronie podlega sygnalista, który świadczy pracę lub usługę na innej podstawie niż stosunek pracy. Wobec takich sygnalistów za działanie odwetowe uważa się również wypowiedzenie, odstąpienie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest zgłaszający, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług, nałożenie obowiązku bądź odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi. Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w pełnej wysokości.
Osoba po powzięciu informacji o naruszeniu prawa w zakresie objętym ustawą będzie mogła dokonać zgłoszenia wewnętrznego, zewnętrznego lub ujawnienia publicznego. Zgłoszenie wewnętrzne polega na informowaniu o naruszeniu podmiotu prawnego, którego sygnalista jest pracownikiem lub z którym pozostaje w innych relacjach o charakterze zarobkowym. Zgłoszenie zewnętrzne jest skierowaniem jest skierowaniem informacji do organu publicznego lub rzecznika praw obywatelskich, a ujawnienie publiczne jest podaniem informacji o naruszeniu prawa do wiadomości publicznej przez samego sygnalistę, z pominięciem pozostałych kanałów zgłoszeń. Sygnalista może wybierać kolejność zgłoszeń wewnętrznych i zewnętrznych. Nie jest obowiązany do dokonania zgłoszenia wewnętrznego przed zewnętrznym.
Moment dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest momentem przyznania ochrony. Nie jest ważna chwila przyjęcia zgłoszenia przez podmiot prawny, organ publiczny lub rzecznika praw obywatelskich. Takie rozwiązanie jest podyktowane faktem, że z chwilą dokonania zgłoszenia sygnalista jest narażony już na działania odwetowe.
Ochrona sygnalistów to istotny aspekt w każdym zakładzie pracy. Zgłaszając nieprawidłowości w działaniu instytucji na polu prawnym, osoby sygnalizujące działają w dobrej wierze. Ich zachowanie pomaga utrzymać bezpieczeństwo firmy, a tym samym bezpieczeństwo pracowników i pracodawcy.
Proponuje się, aby ustawa weszła w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem przepisów rozdziału 4, które wejdą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia. Zaproponowane rozwiązanie oznacza, że w terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy wejdą w życie m.in. przepisy dotyczące obowiązku ustanowienia przez podmioty prawne wewnętrznych kanałów zgłoszeń, dotyczące ochrony sygnalistów oraz przepisy karne.
Polskie Stronnictwo Ludowe uważa, że jest to bardzo ważna i potrzebna ustawa i należy nad nią jak najszybciej procedować i ją przyjąć. Będziemy głosować za jej wprowadzeniem w życie jak najszybciej. Dziękuję bardzo. (Oklaski)